Eise Eisinga als zonnewijzerontwerperIn Franeker, een stadje in Friesland op 285 km van Antwerpen, bevindt zich een merkwaardig planetarium. Het werd ontworpen en gemaakt door Eise Eisinga, een autodidact uit de 18de eeuw. Het planetarium is volgens Nederlandse bronnen het oudste nog werkende planetarium ter wereld en trekt jaarlijks vele toeristen aan. Eise, zoals zijn vader, eveneens een wolkammer, had slechts een beperkt budget en had geen professionele gereedschappen om het planetarium uit te voeren. Daarom heeft hij geen metalen tandwielen gebruikt, maar houten schijven met gesmede spijkers. Andere autodidacten uit het Friesland van dezelfde periode waren ook bekend als horlogemakers, telescoopbouwers, astronomen en zonnewijzerbouwers. De vader van Eise, Jelte Eises, geboren in Oosterlittens op 25 januari 1715 was niet alleen goed in wiskunde en astronomie, maar ook zeer handig. Hij draaide namelijk alle houten schijven van het planetarium van zijn zoon op een zelfgemaakte draaibank. Uit oude geschriften is men te weten gekomen dat Jelte Eises vele mooie en bijzondere zonnewijzers heeft gemaakt. Spijtig genoeg zijn die verdwenen. Eise Eisinga heette voor zijn huwelijk met Pietje Jacobs, Eise Jeltes wat wil zeggen: Eise, zoon van Jelte. Toen hij 14 jaar oud was mocht hij 1 maal per week te voet van Oosterlittens naar Franeker lopen om daar met Wilem Wytzes, een eenvoudig man, Euclidische meetkunde te studeren. Onder de naam van Eise Jeltes schreef hij een boek over zonnewijzers in 1762. Titel: "Gnomonica of Sonnewijsers alle door passer en lijnjaal afgepast op de Noorder Breete van Dronrijp 53° - 13’ " Hij was amper 18 jaar oud! Dit is alvast zeer merkwaardig daar Eise geen hogere opleiding had genoten. In de volgende 3 jaar schreef hij nog 6 handschriften met o.a. onderwerpen over wiskundige problemen, zons- en maansverduisteringen, planeetsamenstanden en zonnewijzers. Zoals zijn vader heeft Eise Eisinga verscheidene zonnewijzers vervaardigd. De merkwaardigste is de zonnewijzer die aan zijn grachtenhuis is opgehangen. Deze werd door Eise gemaakt in 1806. De zonnewijzer had datumlijnen en uurlijnen. Opschrift: "E.E. 1806". Door de jaren heen werd het instrument meermaals gerestaureerd en bij elke schilderbeurt werden er nieuwe fouten gemaakt, zoals de vermelding van het jaartal. Dit veranderde van 1806 in 1866 en 1783. Het is door het terugvinden van een oude prentkaart door conservator Henk Nieuwenhuis dat het ware jaartal aan het licht kwam. Een ander merkwaardig instrument door Eise gemaakt is een zakzonnewijzertje dat wel eens het kapucijntje wordt genoemd. Het zonnewijzertje was zoek geraakt samen met een door Eise geschreven gebruiksaanwijzing. Het is met de medewerking van de Nederlandse Zonnewijzerkring dat het instrumentje werd gevonden, inclusief de gebruiksaanwijzing. De eigenaar heeft het in 1991 aan het museum van het planetarium geschonken. De gedetailleerde geschiedenis is terug te vinden in het bulletin 92.4 Nr. 47 van de Nederlandse Zonnewijzerkring. Een derde zonnewijzer heeft Eise gemaakt in 1801 voor een vriend, Y.F. Tigchelaar. Deze zonnewijzer hing, naar voor hellend, tegen een gevel en vertoeft nu ook in het museum. Een vierde zonnewijzer uit 1804 kwam in het bezit van het museum in 1985. Vermoedelijk is deze ook van Eise. Hij was spijtig genoeg in 3 stukken maar werd zo goed mogelijk hersteld. In het museum bevinden zich nog vele andere zonnewijzers zoals:
Voor wie het interesseert, hierbij het adres van het museum met het authentieke planetarium: Eise Eisinga Planetarium Eise Eisingastraat 3 Franeker Tel.: 00 31 517 393070 Fax: 00 31 517 382164 Openingstijden: Het ganse jaar van dinsdag t/m zaterdag 10h00m – 17h00m Van half april tot half september ook op zondag en maandag van 13h00m – 17h00m. Toegangsprijs: 5 gulden p.p. Literatuur en websites
P. Oyen |