Eise Eisinga als planetariumbouwer

Na het schrijven van zijn boeken over zonnewijzers vond er een merkwaardig astronomisch verschijnsel plaats op 8 mei 1774. Op deze datum was er een conjunctie tussen Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en de maan. Door dit voorval waren er reeds verschillende publicaties verschenen die het einde van de wereld voorspelden. De publicaties vermeldden deviaties in de baan van de aarde door botsingen van de voorgenoemde hemellichamen. Door deze baanafwijkingen zou de aarde naar de zon bewegen en vernietigd worden. Bij gebrek aan wetenschappelijke kennis verkeerden vele mensen in een paniekstemming. Eise die onder de indruk kwam van deze situatie besloot een planetarium te bouwen om later bij gelijkaardige omstandigheden het tegendeel te kunnen bewijzen.

Eise vroeg aan zijn vrouw Pietje Jacobs de toelating om het instrument in de woonkamer te bouwen. Ze stemde erin toe.

Eise begon met de bouw van het planetarium… Hij kocht een slingeruurwerk dat het planetarium moest aandrijven en plaatste het op zolder boven de alkoof waar hij met Pietje sliep. De zolder was echter zo laag dat een gat nodig was in de bovenzijde van de bedstee. Door het gat zou de slinger balanceren. Pietje vreesde geluidsoverlast en vond dat dit te ver ging. Eise die zijn plannen reeds in het water zag vallen kortte de slinger in. Hierdoor moesten de tandwielen van het uurwerk aangepast worden.

Het raderwerk van het planetarium bestaat uit eikenhouten schijven met daarin ruim 10000 handgesmede spijkers. De spijkers doen dienst als tanden.

Boven de bedstee bevinden zich de wijzerplaten voor de efemeriden van de maan:

• de tijd van "maan op"
• de afstand maan tot het verste punt
• de afstand maan tot de klimmende knoop
• de tijd van "maan onder"
• afstand maan tot lentepunt
• de plaats van het verste punt
• de plaats van de klimmende knoop
• de schijngestalte van de maan

Dit is alvast het moeilijkste gedeelte van het planetarium. Meer dan 48 tandwielen zijn hiervoor nodig. Bij verschillende tandraderen zijn de spijkers excentrisch geplaatst, daarom draaien 6 van de 8 wijzers niet met een eenparige beweging rond.

Bij deze wijzerplaten is er ook een grote wijzerplaat; het zogenaamde hemelplein met bewegingen van de zon en de sterren.

Tegen het plafond worden de bewegingen van de planeten, de maan en de aarde uitgebeeld. Eise zaagde hiervoor zijn plafond in verschillende ringen. De ringen zijn niet concentrisch omdat de banen van de planeten ellipsvormig zijn. In de spleten tussen de ringen draaien alle planeten die rond die periode bekend waren. Dus niet Neptunus, Uranus en Pluto.

Het bouwen van het planetarium duurde van 1774 tot 1781. In 1777 werd Eise lid van het stadsbestuur en was belastingambtenaar. In deze functie deed hij veel voor de armen. Op politiek vlak was deze periode een roerige tijd. Franeker werd in 1778 een bolwerk van patriotten. Het stadsbestuur kwam in conflict met de chauvinisten en om gevangenneming te vermijden vluchtte Eise naar Steinfurt in Duitsland. Het planetarium was inmiddels reeds enkele weken draaiende. In Duitsland vernam Eise het droevige nieuws van het overlijden van zijn vrouw. Dit gebeurde op 27 juli 1788. Na de terugkeer van de rust in Franeker, kwam hij terug naar Nederland en hertrouwde met Trijntje Eelkes in 1792.

Hij werd terug lid van het stadsbestuur in 1816. Het planetarium werd daarna door verscheidene hooggeplaatste personen bezocht. O.a. koning Willem I en kroonprins Willem II. Eise werd ouder en maakte zich zorgen over het voortbestaan van het planetarium. De gouverneur van Friesland, Jhr. Idsert A. van Humalda, die ook interesse had voor astronomie, richtte een verzoek aan de staat om het planetarium te kopen. Het planetarium werd aangekocht op 28 mei 1825 voor een som van 10000 f. Eise was tevreden. Hij overleed op 27 augustus 1828 op 84 jarige leeftijd.

Wie meer details wenst van het planetarium kan die vinden in het boekje "Het Eise Eisinga planetarium". Hierin zijn alle tandwielcombinaties beschreven.

Gegevens:

"Het Eise Eisinga planetarium – Binnenste buiten"

"Beschrijving van het planetarium van Eise Eisinga aan de hand van tekeningen en afbeeldingen door Hans Noordmans"

ISBN 90-72548-08-6

Het planetarium is te bezichtigen en is nog steeds in optimale staat.

Een literatuurlijst, sommige relevante websites en de coördinaten van het planetarium zijn vermeld in het vorig nummer 2001 – 1(17) van "Zonnetijdingen".

P.Oyen