Zonnewijzers op reis. Op zoektocht in Marrakech.

In december 2016 bracht ik een 7-daags bezoek aan Marrakech en ging er o.a. op zoek naar zonnewijzers.

Marrakech

Marrakech is een grote stad met 1.170 000 inwoners. De stad is één van de vier koningssteden van Marokko samen met Fez, Meknès en Rabat en ligt aan de voet van de Hoge Atlas. De historische kern van de stad (de medina) is door de UNESCO tot werelderfgoed verklaard. Vooral het centraal gelegen Djemaa el Fna plein is wereldvermaard. Op het plein, waar vroeger executies werden uitgevoerd, zijn nu slangenbezweerders, apenverkopers, vertellers en straatartiesten de ganse dag in de weer. Bij zonsondergang tovert het plein zich om en verschijnen er talrijke eetstalletjes.

De gemiddelde maximum temperaturen in Marrakech liggen tussen 18° in de winter en 36° in de zomer.
Marrakech is gelegen op 31° 37’ NB en 7° 59’ WL. Op 21 juni heeft de zon om 12 h zonnetijd een hoogte van 90° - 31° 37’ +23° 26’ = 81° 49’. (bijna in het zenith). Op 21 december heeft de zon om 12 h zonnetijd nog een hoogte van 90° - 31°37’ – 23°26’ = 34° 53’. De zon bereikt dezelfde hoogte op 10 maart en 2 oktober in Antwerpen !
De dagen zijn in Marrakech in de herfst en de winter langer en in de lente en de zomer korter dan in Antwerpen. Op 21 juni duurt de dag in Marrakech 14 h 13 m en op 21 december 10 h 6 m. In Antwerpen is dit respectievelijk 16 h 35 m en 7 h 53 m.

Het religieuze complex van Sidi Bel Abbes

Als één van de 7 heiligen van Marrakech wordt Sidi Bel Abbess het meest aanbeden. Hij is de beschermheilige van armen en blinden en leefde van 1130 tot 1205. Het mausoleum, dat deel uitmaakt van een religieus complex, werd opgericht in 1605. Op één van de twee binnenplaatsen staat een stenen zuil met een verticale zonnewijzer. Aan de ingangspoort hangt spijtig genoeg een bord " interdite aux non-musulmans ". Aangezien ik geïnteresseerd was in de zonnewijzer, heb ik toch nog enkele bijzonderheden over hem opgezocht.

Eerst heb ik zo veel mogelijk foto’s gezocht van het complex en de zonnewijzer. Die heb ik dan vergeleken met Google Earth. Dit was bijzonder moeilijk wegens de slechte kwaliteit van de luchtopnames. Uiteindelijk wist ik de gevel te localiseren. De zonnewijzer staat tegen een muur met 13° oostelijke declinatie. Een vergelijking van een simulatie met het programma Shadows 4.0 en een foto van de zonnewijzer geeft het volgende resultaat.

Het is duidelijk dat de zonnewijzer exact is uitgevoerd.
Hij geeft de zonnetijd weer. Dit is te merken aan de 12 uurlijn die verticaal is aangebracht. Het instrument heeft ook lijnen die de kwartieren en de halve uren aanduiden. De uurlijnen houden ook rekening met de dikte van de stijl. Dit is te merken aan de dubbele lijnen rond het cijfer 10.

De zuil waaruit de zonnewijzer is gekapt, is voor de stevigheid aan de bovenzijde verbonden met de muur. Waarschijnlijk werd de zuil gebruikt om de zonnewijzer meer naar voor te brengen. Daardoor is er minder invloed van de schaduw van het ernaast gelegen dak in de late namiddag.
Het marmeren tafereel is verzonken in de kolom bevestigd. (zie bevestigingsgaten links- en rechtsboven). Vermoedelijk geeft dit niet te veel problemen bij de uiterste zonnestanden ’s morgens en ’s avonds. Estetischer is deze uitvoering hierdoor in ieder geval.  

Het mausoleum van Moulay Ismail

Op zoek naar gelijkaardige zonnewijzers kwam ik terecht bij het mausoleum van Moulay Ismail in Meknès, een andere koningstad. In de grafkamer zijn de vier staande klokken te zien die Lodewijjk XIV de sultan cadeau deed, nadat hij de hand van zijn dochter aan Moulay Ismail geweigerd had !
Op één van de binnenplaatsen is een vreemde verticale zonnewijzer te zien. Hij staat in een mooi gevormde nis, in een stenen ornament, in Noord-Afrikaanse stijl.  Doordat de schaduw van de rand van de nis op het tafereel valt, is de zonnewijzer ’s morgens niet af te lezen. Vermoedelijk heeft de ontwerper geen advies gegeven voor de uitvoering van het ornament. Een andere mogelijkheid is dat de zonnewijzer vroeger aan een andere muur met overeenstemmende declinatie geplaatst was.

Nota: Indien zonnewijzers voorkomen aan heiligdommen en moskees in Islamitische landen, zijn het meestal puntzonnewijzers met gebedslijnen. Deze puntzonnewijzers hebben datumlijnen en gebogen gebedslijnen en waren reeds aanwezig vanaf de 14de eeuw. De gebedslijnen geven het tijdstip voor het gebed aan. Dit variert volgens de periode van het jaar. Het is duidelijk dat de beschreven zonnewijzers hiervoor niet in aanmerking komen en daardoor geen spirituele betekenis  kunnen hebben.

Conclusie
De vertikale zonnewijzers van Marrakech en Meknès hebben veel eigenschappen gemeen.
Zoals:

• de stijlen hebben identieke dikte en vorm
• bij de plaatsing van de uurlijnen werd rekening gehouden met de dikte van de stijl
• beiden hebben lijnen voor de kwartieren, halve uren en uren en de lijnen zijn opgesteld in rechthoekvorm
• de Arabische cijfers zijn op gelijkwaardige wijze weergegeven
• de zonnewijzers stammen uit dezelfde periode en zijn maximum enkele eeuwen oud
• elk tafereel is gemaakt uit hetzelfde soort marmer
• identiek type zonnewijzer (geen puntzonnewijzers)

Marrakech en Meknès zijn in vogelvlucht 340 km van elkaar verwijderd. Wat volgens Marokaanse maatstaven geen grote afstand is voor een land dat circa 2000 km meet van het zuidwesten tot het noordoosten. Beide steden zijn door de eeuwen heen verbonden door verharde wegen. De maker kon dus  vrij makkelijk beide locaties bereiken.
Aangezien eenvoudige verticale zonnewijzers weinig voorkomen in Marocco is het best aannemelijk dat beide instrumenten door dezelfde maker zijn vervaardigd.

Referenties:

https://nl.wikipedia.org/wiki/Mausoleum_van_Moulay_Ismail

P. Oyen