Zonnewijzers in de kunst.

Verscheidene kunstenaars hebben in hun kunstwerken weleens zonnewijzers verwerkt. Ook waagden ze zich soms aan het vervaardigen van zonnewijzers. In dit artikel worden enkele bekende kunstenaars en hun betrokken werken besproken.

Parijs
De bekende Spaanse surrealistische kunstschilder creëerde indertijd in Parijs een kunstige zonnewijzer voor vrienden die een meubelwinkel hadden in de Rue Saint-Jacques 27. Deze straat heeft haar naam te danken aan het feit dat pelgrims naar Santiago de Compostella eertijds via die straat liepen. Het tafereel van de zonnewijzer – een gestileerd vrouwenhoofd – heeft daarom de vorm van een Sint-Jacobschelp, het embleem van die pelgrims. Uit toenmalige televisiebeelden blijkt dat Dalí in 1966 die zonnewijzer, ter plaatse, eigenhandig ondertekend en gedateerd heeft.

Cadaqués
In 1930 kocht Dalí een vissershuisje in het Catalaanse dorpje Port Lligat, niet ver van Cadaqués (Noord-Spanje, aan de Middellandse Zee). In de jaren daarna kocht hij verscheidene aanpalende huisjes, totdat alles uitgroeide tot een complex met mooie tuin. Dalí verbleef er met zijn vrouw Gala tot haar overlijden in 1982. Zelf overleed hij 7 jaar later in zijn geboortestad Figueres. In 1997 werd het Cadaqués-complex aangekocht door de Spaanse staat, die er een Dalí-museum opende.
Aan de gevel van Hotel La Residencia, Avinguda Caritat Serinyana 1 te Cadaqués, is een zonnewijzer te zien die gelijkt op die van Parijs en die eveneens het jaartal 1966 draagt. Beide in cement gegoten beelden zijn identiek. De uurlijnen zijn achteraf aangebracht in functie van de declinatie van de muren waarop de zonnewijzers bevestigd zijn. Het is evenwel vrij duidelijk dat de poolstijlen niet de juiste stand hebben ten opzichte van de uurlijnen. Dat deze instrumenten de correcte plaatselijke zonnetijd zouden aangeven is dus twijfelachtig.

Linkse foto: Dali's zonnewijzer in Parijs

Rechtse foto: Dali's zonnewijzer in Cadaques

Paul Delvaux (1897 - 1994)

Paul Delvaux werd (en wordt nog steeds) vaak ondergebracht bij het Belgische surrealisme, maar zelf aanvaardde hij die verwijzing niet. Hij vond deze interpretatie van zijn werk immers te eng, te formalistisch en vooral te oppervlakkig. Hij wilde gewoon "een poëtisch realisme" creëren en daarin bereikte hij een ongekende hoogte en een internationale bekendheid.
Zijn schilderij “Les phases de la lune III” van 1942 is te bewonderen in het Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam. Op het schilderij is een zonnewijzer te zien aan een planetarium. Het instrument wordt belicht door de maan die slechts enkele dagen oud is. Volgens de schijngestalte en de positie van de maan zou het echter dag moeten zijn. Ook de zonnewijzer vertoont vrij veel fouten. De stijl staat verticaal op het tafereel, de positie van de stijl is te hoog en de verdeling van de uurcijfers is onjuist. Het is duidelijk Delvaux bij dit schilderij zijn fantasie haar vrije loop heeft laten gaan. Het schilderij geeft een droomwereld weer en de gnomonische onjuistheden hebben geen enkele invloed op de waarde ervan.

"Les phase de la lune III" van Paul Delvaux

Detailopname van de zonnewijzer

Maurits Cornelis Escher (1898 - 1972)

Deze Nederlandse kunstenaar is bekend om zijn houtsneden, houtgravures en lithografieën. Hij speelde vaak met wiskundige beginselen en zijn grafische werken tonen dikwijls totaal onmogelijke constructies. Vanaf 1960 werd Eschers werk niettemin nogal eens gebruikt in wetenschappelijke leerboeken.
De zonnewijzer op dit emblema uit 1931 is perfect afgebeeld. Het instrument is een letterlijke “verbeelding” van de tekst.

Dante Gabriel Rossetti (1828 - 1882)

Rossetti was een Engelse dichter en kunstschilder, tevens één van de oprichters van de “Pre-Raphaelite Brotherhood”. Dat was een kunstenaarsgroep die zich verzette tegen de toenmalige academische kunstopleiding en wilde terugkeren naar de eenvoud van vóór de Italiaanse renaissance-schilder Rafaël.
Met het magistrale doek “Beata Beatrix” bracht Rossetti een postume hulde aan zijn overleden model én echtgenote Elisabeth Siddal. Zij pleegde in 1862 zelfmoord met een overdosis laudanum, een opiumderivaat. Het oorspronkelijke schilderij dateert van 1870 en bevindt zich in “Tate Britain” (Londen). Rossetti heeft er later echter enkele replica’s van gemaakt, waarvan er een te zien is in het “Art Institute of Chicago” (zie illustratie).
Verscheidene afbeeldingen op het schilderij verwijzen naar de naderende dood. Zo verwijst de zonnewijzer naar Elisabeths “laatste uur”. De poolstijl van die zonnewijzer staat echter verkeerd ten opzichte van de uurcijfers op de wijzerplaat en de hele zonnewijzer is ook niet juist georiënteerd.

De hedendaagse Britse kunstenares Sally Moore (°1962) heeft een door Rossetti’s schilderij geïnspireerde variante gemaakt. De zonnewijzer heeft nu een mooie uitgewerkte poolstijl en de uurcijfers van de wijzerplaat zijn weggelaten. Het instrument is echter even verkeerd georiënteerd

Rosetti's "Beata Beatrix" (1872)

Sally Moore's versie van het schilderij.

Hans Holbein de Jonge (1497 - 1543)

Het schilderij “De ambassadeurs” bevindt zich in de Londense “National Gallery”. Het dateert van 1533 en is van de Duitse renaissance-schilder Hans Holbein de Jonge. Vele objecten op het schilderij hebben iets te maken met astronomie, één van de gemeenschappelijke interesses van de beide afgebeelde en “universeel” opgeleide mannen (Jean de Dinteville, de Franse ambassadeur in Londen, en Georges de Selve, de Franse bisschop van Laveur). Zo zien we o.a. een meervlakkige zonnewijzer, een zgn. herderszonnewijzer, een hoogtemeter, enz. Alle instrumenten zijn hier keurig afgebeeld.  
Een opmerkelijk detail is het schuine grijze object onderaan het schilderij. Het is een zgn. anamorfose van een doodshoofd. Dat is duidelijk te zien als je van dichtbij schuin naar het schilderij kijkt. Doodshoofden komen frequent voor op renaissance-schilderijen. Ze verwijzen naar de tijdelijkheid van het leven.

"De ambassadeurs" van Hans Holbein de Jonge"

Detailopname van enkele instrumenten.

Referenties

Gotteland A. & Camus G., Cadrans solaires de Paris, CNRS Editions, Paris, 1993, p. 77.

https//:nl.wikipedia.org/wiki/Paul_Delvaux

https//:nl.wikipedia.org/wiki/Maurits_Cornelis_Escher

P. Oyen