Zonnewijzers op reis. Het Clementinum in Praag.
Het kolossale Clementinum in Praag, dat zeer interessant is op astronomisch gebied, werd in 1556 gesticht door Jezuïeten. In de astronomische toren van dit voormalige Sint-Clementscollege zijn belangrijke instrumenten tentoongesteld. Het Clementinum heeft de grootste verzameling van gevelzonnewijzers in de Tsjechische republiek. Het is ook hier dat Johannes Kepler twee van de door hem genoemde wetten bekend maakte. Het Clementinum behoort nu tot de Karelsuniversiteit. Hier volgt een overzicht van de bezienswaardigheden die enkel gerelateerd zijn aan de gnomonica.
Het Clementinum
Het Clementinum is gesitueerd in het historische centrum van Praag en is op de Praagse Burcht na, het grootste gebouwencomplex van de stad. Dit voormalige jezuïetencollege werd gesticht om de contrareformatie te steunen.
De voornaamste bezienswaardigheden zijn:
- De 52 m hoge astronomische toren met interne meridiaan
- De immense barokke zaalbibliotheek uit 1727
- De Spiegelkapel waar Mozart ooit op het orgel speelde
De barokke zaalbibliotheek en andere zalen
In de bibliotheek zijn astronomische globes van Coronelli, Pflieger en Faber te bekijken. In een aanpalende zaal is o.a. het beroemde astronomisch uurwerk van Trauttmansdorf tentoongesteld. In de oude mathematische hal zijn het zonnestelsel volgens Ptolemaeus en Copernicus aan het plafond in barokstijl weergeven.
Foto 1:De barokke zaalbibliotheek
De astronomische toren
De toren heeft verschillende verdiepingen die als museum ingericht zijn. Een trap met 200 treden leidt naar het dak van de toren. Daar is een subliem panorama van Praag te bewonderen. In de toren zijn vele messing instrumenten uitgestald. Op de top van het gebouw is een armillarium, dat door een beeltenis van Atlas wordt gedragen. De ganse constructie weegt 600 kg. Het armillarium dateert van 1723 en werd inmiddels reeds vier keer gerestaureerd.
In de toren is er een kamer waar de meest nauwkeurige meridiaan van Tschechië is geplaatst. De oculus heeft een diameter van slechts vier mm. Hierdoor moet de ruimte volledig verduisterd worden om de observatie optimaal te kunnen verrichten en heeft de lichtvlek een zeer duidelijke aftekening.Wanneer de zon in het zuiden staat, zal de lichtvlek van de zon in de winterperiode op een verticale of in de zomerperiode op een horizontale gespannen stalen draad vallen. Om de afleesbaarheid te bevorderen zijn respectievelijk achter en onder de stalen draad witte tegels aangebracht. De stalen meridiaandraad is zeer strak aangespannen en is daardoor een uiterst rechte lijn.
Aan de buitenzijde van de toren waren vroeger verscheidene verticale zonnewijzers geschilderd. Aan de oostzijde van de toren is er nog steeds een mooie oostwijzer te bewonderen, aan de westzijde is slechts de stijl nog zichtbaar.
Foto 2: Armillarium met atlas Foto 3: Oostwijzer aan astronomische toren
De verticale zonnewijzers aan de gebouwen
Eric Daled schreef reeds over een zonnewijzerwandeling in Praag in ons Bulletin nr. 55. Hierin verwees hij ook naar de verticale zonnewijzers van het Clementinum. Ik zal me dan ook beperken tot enkele exemplaren die Eric niet vermeldde.
Veertien verticale zonnewijzers zijn terug te vinden op de drie binnenkoeren van het gebouw. Er zijn er zes aan een oostgevel, zes aan een zuidgevel en twee aan een westgevel. Alle zonnewijzers hebben de lijnen van het zomer- en wintersolstitium, waarbinnen de uurlijnen zijn afgebeeld. Al deze instrumenten hebben een tafereel met religieuse beschilderingen. Elke zonnewijzer is circa 6 m2 groot. Merkwaardig is dat vele zonnewijzers Italiaanse en Babylonische uurlijnen vertonen. In dit deel van Tsjechië, dat Bohemen heet, komen veel zonnewijzers met Italiaanse uren voor. Daarom worden de Italiaanse uren ook Boheemse uren genoemd.
Foto 4: Zuidwijzer voor zonnetijd Foto 5: Zuidwijzer met Babylonische uren
Foto 6: Oostwijzer met Babylonische uren Foto 7: Oostwijzer met Italiaanse uren
Kepler en het Clementinum
Kepler verbleef in Praag van 1600 tot 1612 en was assistent van Tycho Brahe die daar keizerlijk wiskundige was. Na de dood van Brahe in 1601 werd Kepler benoemd als zijn opvolger en kreeg hij de volle beschikking over Brahe's observaties van de Marsbaan. Kepler publiceerde de eerste twee wetten in zijn Astronomia nova seu Physica coelestis, Nieuwe Sterrenkunde of Hemelnatuurkunde in 1609. De eerste wet van Kepler zegt dat alle planeten rond de zon bewegen in elliptische banen, waarbij de zon zich in een van de twee brandpunten van de ellips bevindt.
Het is deze eerste wet die een bijdrage levert bij de berekening van de tijdvereffening (verschil tussen de plaatselijke middelbare tijd en de zonnetijd)
Op enkele meters van het Clementinum, in de Karlovastraat nr.4, bevindt zich het huis waar Kepler heeft gewoond van 1607 tot 1612. Sinds 2009 is het een museum.
Referenties:
- Astronomy and Clementinum van Zdislav Sima Praha 2006 ISBN 80-7050-484-6
- Artikel van Eric Daled in “Zonnetijdigen” nr. 55
- Mijn citytrip naar Praag begin juni 2016
- Foto 1: Wikipedia
- Foto 2: http://praga-magica.blog.cz/en/1206/astronomicka-vez-klementina
- Foto 3: http://praga-magica.blog.cz/en/1206/astronomicka-vez-klementina
- Foto 4: http://astro.troja.mff.cuni.cz/mira/sh/sh.php Jiří Kočí
- Foto 5: http://astro.troja.mff.cuni.cz/mira/sh/sh.php Miroslav Brož
- Foto 6: http://astro.troja.mff.cuni.cz/mira/sh/sh.php Jiří Kočí
- Foto 7: http://astro.troja.mff.cuni.cz/mira/sh/sh.php Miroslav Brož
P. Oyen