Zonnewijzers in mozaïek

Meestal worden horizontale zonnewijzers gekapt in steen en verticale zonnewijzers geschilderd op gevels. Van de meer dan 700 zonnewijzers in Vlaanderen en het Brussels Gewest zijn er slechts 2 openbare exemplaren gekend die zijn uitgevoerd in mozaïek.

Bij buiten opgestelde zonnewijzers worden zo veel mogelijk duurzame  materialen genomen. Meer en meer ziet men roestvrijstalen exemplaren. Dit soort staal, meestal niet magnetisch RVS 304, is nu zeer populair bij hekwerk, afsluitingen, gevelbekleding, enz.  Het is zeer duurzaam doch moeilijk te bewerken.
Ook duurzame steensoorten zoals graniet komen meer en meer voor.
Het schilderen van zonnewijzers op gevels wordt steeds minder toegepast. Bij elke herschildering van de gevel krijgt de zonnewijzer meestal ook een beurt. Telkens krijgt de zonnewijzer hierdoor meer fouten. Dit is duidelijk op te merken bij vele zonnewijzers aan kerken en openbare gebouwen. In het slechtste geval wordt de zonnewijzer overschilderd.
Keramische tegels worden nu populair. De tekening is zeer eenvoudig te spuiten met inkt op het tafereel via een computergestuurde drukker. Na het bakproces zijn de tegels zeer duurzaam en weerbestendig.
Zonnewijzers in mozaïek komen slechts weinig voor. In enkele zuiderse landen o.a. in Italië zijn ze meer in trek. Dit komt omdat dit land reeds 2000 jaar ervaring heeft met mozaïek. Hierdoor zijn er daar meer kunstenaars te vinden die deze techniek onder de knie hebben. Echter de combinatie van mozaïek met zonnewijzers vereist een doordachte kennis van beide. Hierdoor zijn er in het Brussels Gewest en Vlaanderen slechts twee te vinden. Men kan ze bezichtigen in Brussel en Ronse.

Brussel
Adres: Koudenberg 66 1000 Brussel (Voormalige apotheek "Pharmacie anglaise Ch. Delacre" en laboratoria. Geklasseerd per Koninklijk Besluit dd. 05/09/1996)
Aan dit gebouw in neorenaissance stijl met trapgevel kan men bovenaan een verticale zonnewijzer opmerken in een korfboog. De gevel heeft een vrij grote westelijke declinatie. Hierdoor zijn er enkel uurlijnen van 2 tot 8 uur aangebracht. Links bovenaan is een grote goudkleurige zon zichtbaar. De van hieruit vertrekkende stralen zijn verdeeld over het ganse oppervlak van het mozaïek. De stralen zijn louter decoratief en hebben niets te maken met uurlijnen. Een haan en een uil beelden de morgen en de nacht uit. De polychrome mozaïek is gemaakt door de Italiaan Silvio Tolomei.

Ronse

De analemmatische zonnewijzer werd ontworpen door de kunstenaar Pjeroo Robje. De mozaïek werd gelegd door Gino Tondat in 1984. Hij is gelegen vóór de stedelijke bibliotheek van Ronse. De zonnewijzer in de vorm van een grote ellips heeft een grote as van 7 meter. De figuren die voorkomen in het mozaïek zijn geinspireerd door de dieren van de zodiac of dierenriem.
Gino Tondat is van Italiaanse oorsprong en volgde een volledige opleiding tot mozaïst in de school van Spilimbergo in Italië. Hij leidde een team van vijf kappers om de vijfhonderd vierkante meter mozaïek van de stadsfeestzaal in Antwerpen opnieuw aan te leggen. Hier waren vijf miljoen steentjes, veertien ton marmer en veertienduizend manuren voor nodig. Andere restauratiewerken van hem zijn te vinden bij de Zoo en het museum van schone kunsten in Antwerpen.     
Gino Tondat doceert in de hogere graad mozaïek bij de Wilrijkse Academie voor Beeldende Kunst.

Horizontale zonnewijzer in mozaïek

Sinds 2010 is Gino Tondat één van mijn docenten aan de Hogere Graad mozaïek bij de Wilrijkse Academie voor Beeldende Kunst. Deze academie geeft een kursus mozaïek volgens oude traditionele Italiaanse technieken. De lessenreeks omvat 5 studiejaren Hogere Graad en 2 studiejaren Speialisatie. Dit gedurende 8 uren in de week.

Gereedschappen
Er zijn slechts enkele gereedschappen nodig bij het maken van een mozaïek.
Het zijn een hamer, een beitel, een boomstronk en een pincet. Voor het cementeren worden traditionele metselgereedschappen gebruikt.
Mozaïekhamer - Martellina
Dit gereedschap heeft 2 scherpe kanten. De snijvlakken zijn voorzien van scherpe Widia plaatjes die zeer hard en slijtvast zijn. (Widia is een handelsbenaming voor gesinterde wolfram).
Tagliolo met boomstam
De tagliolo heeft een beitelvorm en wordt in de kop van een boomstronk gedreven. De marmeren steentjes of Venetiaans glas (smalti) worden op de tagliolo gelegd en zeer precies op maat gekapt met de Martellina.

Horizontale zonnewijzer
Toen ik in 2010 – 2011 het eerste jaar Hogere Graad volgde van de academie, heb ik een horizontale zonnewijzer gekapt als tweede proefwerk. De opdracht was om de steentjes zo juist mogelijk te kappen, dit om zo goed mogelijk om te gaan met deze primitieve gereedschappen. Later, wanneer de vaardigheid is toegenomen, wordt een spleet van 1 á 2 mm tussen de stukjes marmer gebruikelijk. 
Bij de vervaardiging van deze zonnewijzer werden circa 120 werkuren gepresteerd.
Werkwijze
Op een stuk papier, dat een glanzende zijde heeft en een matte zijde, wordt een tekening gemaakt van het kunstwerk. Elk stukje gekapte marmer wordt getekend op de matte zijde. Dit gebeurt in spiegelbeeld.
De stukken marmer die zullen dienen worden zorgvuldig geselecteerd op kleur en eigenschappen. Daarna worden ze in ruwe kleine blokjes gekapt. Elk blokje heeft ongeveer de afmetingen van een kubus van 1 cm3. Na deze klus wordt elk blokje gekapt volgens de afmetingen van elk blokje op de tekening. Wanneer het blokje perfect is, wordt het gekleefd op de matte zijde van het papier. Stuk voor stuk worden zo alle blokjes op hun respectievelijke positie gekleefd. De blokjes moeten nauwkeurig aan elkaar aansluiten zonder spleten.

Wanneer het kunstwerk klaar is, wordt het gekleefd met een speciale cement op een groot stuk marmer waarin een uitsparing is gemaakt in de vorm van het mozaïek. Hierbij bevindt zich het papier uiteraard aan de bovenzijde. Wanneer de blokjes marmer volledig vlak zijn aangebracht in de cement,  mag het papier met water  worden besprenkeld. De lijm tussen het papier en het mozaïek lost nu op. Na korte tijd kan het papier verwijderd worden. Na een droogperiode van één week wordt de mozaïek gereinigd van overtollige lijm- en cementresten.
De stijl wordt met een figuurzaag uitgezaagd uit een plaat messing van 2 mm dik. Na grondig polijsten wordt hij gekleefd op de mozaïek. Hiervoor worden 2 gaten van 6 mm geboord in de mozaïek. Na uitharding van de lijm worden de tekst en de uurcijfers in de witte marmer gegraveerd met een elektrische trilnaald uit Widia.
Uiteindelijk worden de tekst en de uurcijfers voorzien van goudkleurige verf.
Opmerkelijk is dat het mozaïek weerkaatst wordt in de gepolijste stijl. Daardoor ontstaat een eigenaardig optisch effect. De stijl lijkt als het ware doorzichtig.
Een andere eigenaardige eigenschap is de weerkaatsing van het zonlicht op de stijl.Hierdoor ontstaat een lichtvlek aan één zijde van de stijl die het spiegelbeeld is van de schaduw aan de andere zijde van de stijl.

De schaduw van de stijl is symetrisch met de weerkaatsing van de stijl aan de andere zijde.

Een opening in de stijl in de vorm van een martinello.

Verticale zonnewijzer
In het tweede jaar ben ik begonnen aan een verticale zonnewijzer met smalti’s in plaats van marmer. Smalti’s zijn stukjes Venetiaans glas.

P. Oyen