De Hollandse Cirkel met zonnewijzer

Landmeters gebruiken instrumenten om o.a. horizontale hoeken te meten. Door de geschiedenis heen waren er tal van verschillende instrumenten die hiervoor dienden. De Hollandse Cirkel was er één van. Wat minder geweten is, is dat op sommige van deze Hollandse Cirkels zonnewijzers zijn aangebracht.

Bij een bezoek aan het MAS (museum aan de stroom) in Antwerpen viel mijn oog op een instrument dat op de zesde verdieping was tentoongesteld. Op het bijbehorende tekstplaatje stond de benaming “Circumferentor”. Een andere benaming voor de Hollandse Cirkel. De zesde verdieping concentreert zich op de “Wereldhaven”, met collecties over handel en scheepvaart.
Dit artikel gaat dieper in op de instrumenten die horizontale hoeken meten en op Hollandse Cirkels bij andere locaties.

  Soorten instrumenten om horizontale hoeken te meten

De groma
De groma is bedoeld om rechte lijnen of hoeken uit te zetten. Dit instrument werd gebruikt door de Romeinen om hun heirbanen en aquaducten rechtlijnig aan te leggen en om een haakse hoek te bepalen voor een gebouw.
Het instrument bestaat uit een horizontaal kruis met 5 schietloden die in het midden en op de vier uiteinden zijn opgehangen.

De dioptra
De dioptra wordt meestal beschouwd als een verbeterde versie van de groma. Met het apparaat kan elke horizontale hoek gemeten worden. Heron van Alexandrië heeft dit instrument op punt gesteld en er een boek over geschreven.
De dioptra heeft een horizontale schijf met twee loodlijnbevestigingen. Een tweede concentrische schijf heeft een gradenverdeling. Op deze schijf is een vizier aangebracht, een soort mikpunt om goed rechtdoor te kijken.

De Hollandse Cirkel of circumferentor
In 1612 verscheen van de hand van de landmeter Jan Pieterszoon Dou (1573 – 1635) een boekje met de titel: “Tractaet vant maken ende Gebruycken eens nieu gheordonneer­den Mathematischen Instruments.” In dit boekje werd, zoals de titel zegt, een nieuw landmeetkundig instrument beschreven. Het instrument werd door Nederlandse landmeters gebruikt tot in de 19e eeuw. Een andere benaming voor dit instrument is “winckelkruys” of landmeterkruis.
Het instrument bestaat in principe uit een cirkel met een vaste en een draaibare vizierinrichting. Hiermee konden, door het instrument op een vertikaal geplaatste stok te bevestigen, horizontale hoeken worden gemeten. Het instrument was vaak uitgerust met een kompas in het midden.

De theodoliet
Een lange periode na de uitvinding van de telescoop kwam een nieuw instrument ter beschikking van de landmeters; de theodoliet. 
Met de theodoliet kan men horizontale en verticale hoeken meten met een hoge nauwkeurigheid. Een moderne, gecomputeriseerde theodoliet met afstandsmeter is een totaalstation of tachymeter. Dit instrument is een combinatie van theodoliet, afstandsmeter en digitale registratie. Het is sedert de opkomst van de digitale afstandsmeter en later de digitale theodoliet dat beide toestellen steeds meer met elkaar zijn versmolten.

De Hollandse Cirkel
Zeer waarschijnlijk is het de Fransman A. Laussedat geweest die voor het eerst
de naam "cercle hollandais" heeft gebruikt. Deze schreef aan het eind van de
19e eeuw een uitvoerige studie over de geschiedenis van instrumenten, methoden
en topografische karteringen.
Dit instrument week duidelijk af van andere, vooral Franse meetinstrumenten,
vandaar dat hij het de naam "cercle hollandais" gaf. In de publicatie staat ook
een foto van een Hollandse Cirkel.

De Hollandse Cirkel met zonnewijzer.
Vroeger waren instrumenten zeer duur omdat ze volledig met de hand werden vervaardigd. Het bezit van bijvoorbeeld een zakzonnewijzer met kompas was een privilegie van de welgestelde burger. Het toevoegen van een kleine horizontale zonnewijzer aan de Hollandse Cirkel was een slimme en goedkope oplossing om met dit instrument ook het uur te weten en daardoor een aankoop van een zonnewijzer uit te sparen. Meestal werd deze “upgrade” op vraag van de landmeter uitgevoerd door een instrumentenmaker.    
De stijl van de zonnewijzer is dikwijls inklapbaar om niet beschadigd te worden bij verplaatsing. Rond de kompasrand is een uurverdeling gegraveerd. Na oriëntering kon dan de zonnetijd afgelezen worden.

Enkele musea waar een Hollandse Cirkel met zonnewijzer in de collectie voorkomt.

• Museum Boerhaave, Leiden : Hollandse Cirkel met zonnewijzer van H. Sneewins (midden 17e eeuw). Deze Hollandse Cirkel is speciaal gemaakt voor prof. Frans van Schooten te Leiden wiens familiewapen en naam zijn aangebracht op een van de kruisarmen. Op de alhidade (draaibare peilaanwijzer) is een kompas met zonnewijzer aangebracht. De stijl van de zonnewijzer is opklapbaar en staat precies boven de noord-zuidlijn van het kompas. Het kompas met de zonnewijzer draait dus met de alhidade mee.
• Time Museum, Rockford : Hollandse Cirkel met zonnewijzer van C.D. Metz (omstreeks 1700). Op het kompas staat een zonnewijzer met opklapbare stijl met uurcijfers van 4 uur ’s morgens tot 8 uur ‘s avonds.
• Collectie Geodesie, Technische Universiteit Delft : Hollandse Cirkel (eerste helft of midden 17e eeuw). Bij het kompas zijn vier schroefgaten te zien. Vermoedelijk was hier een zonnewijzer gemonteerd die later verwijderd is.
• MAS, Museum aan de stroom, Antwerpen :  de Hollandse Cirkel uit 1639 van het MAS is spijtig genoeg niet compleet. De verticale vizieren met richtdraden en de kompasnaald zijn niet meer aanwezig. Gelukkig is de zonnewijzer nog intact. Hij heeft alle uurcijfers van 4 uur ’s morgens tot 8 uur ’s avonds. De initialen van de vermoedelijke bouwer zijn ADC. Afmetingen: 65 mm hoog, 325 mm diameter. Overdracht van Stedelijke Nijverheidsschool (Antwerpen ) op 13 januari 1960.

Referenties:

• De landmeter Jan Pieterszoon Dou en de  H.C. Pouls ISBN 90 6132 287 1
• http://telescript.denayer.wenk.be/2010-11/b4b/public_html/heen.shtml

P. Oyen